Revista "Ekskluzive Vip", Zvicër 2004
Intervistoi: Ermira Shpëtimi

Flutura Açka

Emri i Flutura Açkës, lakohet prej vitesh si një poete që ka hyrë në letërsi me "nota të shkëlqyera", prej vargut të saj të thellë dhe transparent që ia bën menjëherë të dallueshme poezinë. Vitet e fundit ajo ka treguar se pena e saj është konsoliduar bukur edhe në prozë. Fillimisht me romain "Vetmi Gruaje' i cili thithi jo pak edhe nga lexuesit burra, e tashmë si një shkrimtare e pjekur vjen tepër e matur, por e sigurtë me romanin "Kryqi i harresës", që sjell përmasa të tjera në hapësirat shumëplanëshe ku shtrihet libri. Sapo ka mbushur të gjitha libraritë e vendit dhe vetëm pak ditë janë dashur për të tërhequr vëmendjen e lexuesit. Jo vetëm nga titulli dhe linjat e veçanta që sjell kjo vepër, as vetëm nga stili e mjeshtëria e rrallë artistike dhe subjekti tepër real, por tashmë edhe nga emri i saj i cili nuk është më i panjohur për lexuesn.
Pas një suksesi të befasishëm të librit të saj të fundit "Kryq i harresës", ku në qendër ka gjakmarrjen, këtë plagë të rëndë të shoqërisë shqiptare dhe realitetin që sillet i prekshëm në roman, u ndalëm në një bisedë më të gjatë me shkrimtaren Açka.

Çfarë ka të veçantë në unin tënd prej shkrimtareje?
Si shkrimtare është e vështirë të gjykoj veten, për këtë fjalën e ka kritika. Por meqë pyetja më bëhet mua, mund të përmend shkurt dallesat e mia si shkrimtare. Stili poetik i të shkruarit, gjuha e zgjedhur, veçanërisht qëmtimi i fjalës së pastër dhe të veçantë shqipe, përvijimi i një portreti fillimisht poetik e më pas narrativ timin, përqendrimi i rrëfimit përmes ngjeshjes së mendimit, "sëmundje" kjo e trashëguar nga lëvrimi i gjatë i poezisë. Kam një parandjenjë sa herë botoj një libër të ri, se nuk do të kem keqkuptime me lexuesin. Mbase kjo dashuri e lexuesit, është shtysa e fortë që e ka ndihmuar unin tim prej shkrimtareje; besoj se për një shkrimtar s'ka gjë më asgjësuese se shpërfillja e lexuesit.

Kur është më i ngacmuar nervi yt poetik?
Veçmas në udhëtim, përgjithësisht natën, shpesh nga vetmia. Mendoj se për të shkruar, s'është keq si aperitiv edhe dashuria.

Në librat e tu ka shumë ndjeshmëri, kështu është edhe të përjetuarit e përditës suaj?
Përdita ime dhe letërsia që bëj, nuk janë enë komunikuese mes tyre. Jeta ime, së paku prej vitesh, është më racionale, e ekuilibruar dhe diskrete. Një libër i ri është një mur i ri dhe më i lartë i ndarjes së shkrimit nga jeta ime e përditshme.

Ku ndahet Flutura si njeri dhe Flutura si shkrimtare?
Janë krijesa që ngjajnë pak. Kam përshtypjen se Flutura shkrimtare ka më klas, pasi është më e vërtetë. Fluturës njeri shpesh i duhet të përshtatet, të verë "maskë", thjeshtë për të mos i fyer të tjerët përballë.

Po pikat e përbashkëta?
Sensi i humorit, serioziteti, transparenca, moskënaqja me gjëra të vogla…

Si e harmonizoni shkrimtaren dhe femrën në librat tuaj?
Nuk do të ndjeja ndonjë gëzim kushedi se çfarë të më thoshte dikush: ti shkruan si femër. Ka shkrimtarë burra që kanë shkruar për femrën shumë më mirë se gra që mbahen me të madhe për këtë, sikurse ka femra që kanë në letërsinë e tyre po aq thellësi që shpesh u vishet si meritë vetëm burrave.

Si perceptohet realiteti në sytë e një shkrimtareje?
Në sytë e mi, më i butë se ç'është në të vërtetë. Gjithnjë vë një koeficient zbutës, pa këtë varfëria që sheh përreth të bëhet tronditëse, hipokrizia gati kërcitëse dhe xhelozia ta pakëson ajrin. I mbahem fort shprehjes së Niçes se ka lartësi të tilla të shpirtit, ku dhe tragjedia pushon si e tillë. Përpiqem të shoh nga lart, pa hijet e ndikimit të të tjerëve, ndoshta jeta pa varësira që bëj, më ndihmon për këtë.

Kur keni shkruar "Vetmi gruaje" keni ndjerë më shumë vetmi, apo…?
Nuk ka lidhje me vetminë time, meqë ra fjala edhe pse e kam me bollëk, më bën mirë. Thonë: kur je vetëm, je në shoqëri të mirë.

Po "Kryqi i harresës" ka marrë shumë nga koha juaj?
Po, veçanërisht nga ajo e qëndrimit në Holandë, këtë roman e kam shkruar dhe rishkruar atje, por kam patur kohë të mjaftë për t'iu kushtuar dhe qetësinë që i duhej një libri si ai.

Ka shumë informacion në këtë roman, si keni arritur ta ktheni në art?
Ka informacion, besoj, sa i duhet. Udhëtimet e mia të vazhdueshme, vetë tema që ka romani, hapësira ku i duhet të lëvizë rrëfimi im, ma kanë diktuar këtë prurje, pa këtë do të ishte i thatë si karton.

Prej vitesh keni qenë një emër i lakuar për poezinë tuaj të veçantë. Kush është më afër jush, proza apo poezia?
Në baraspeshë, pasi shkruaj njëherësh edhe njërën edhe tjetrën. Poezia më çoi te proza, e kundërta zor do të kishte ndodhur. Poezia më bën shpesh të ndjehem jerm pa hije, sikurse proza më bën të ndjehem ulur, e rëndë dhe me hije. Të dyja më rrinë bukur, Zoti m'i preu që të ngjaj me të dyja mirë.

Së shpejti do t'ju lexojmë në prozë apo poezi?
Në vjeshtë do të publikoj një vëllim të ri poetik të titulluar "Cave Canem" (Ruaju nga qeni!). Janë poezi të shkruara dy vitet e fundit, kanë një ritëm dhe frymëmarrje të re, e lidhur mbase edhe me pjekurinë letrare. Po shkruaj një roman të ri, por po përmbledh edhe tregimet që besoj do t'i publikoj shpejt.

Ajo e jeton përditën me një ndjeshmëri të lartë, ndryshe nga e zakonshmja. Asgjë nuk kalon pa u ndjerë dhe pa marrë një kuptim para syve të saj. Por nuk kujdeset vetëm për gjetjen e personazheve apo detajeve të vogla artistike që i duhen për të realizuar librat e saj, ajo kujdeset edhe për të qenë e realizuar si grua, si femër, si nënë por edhe si një mike e mirë apo një qytetare e denjë e vendit ku lindi, por edhe e vendlindjes së bashkëshortit që ajo ka zgjedhur për të kaluar jetën, të konceptuar krejt ndryshe prej saj. Të gjitha këto elemente, e shumë të tjerë e bëjnë shkrimtaren të jetë gjithnjë në kërkim të së përsosurës dhe idealeve që për të janë gjithnjë të kapshme prej shpirtit të saj luftarak e këmbëngulës për të bukurën.

Çfarë ju pëlqen përveçse të shkruarit?
Të udhëtoj, të lexoj, të lëviz me biçikletë, t'i lag shpesh flokët, të shtroj bukur një tavolinë, të eci në pyll, të humb në mendime…

Është për ju e rëndësishme pamja e jashtme, përveçse për shpirtin, kujdesuni edhe për lookun?
Për shpirtin nuk kam se çfarë të kujdesem, se s'kam ç'të ndryshoj. Kam sy të lexueshëm dhe kjo më ndihmon të mos keqkuptohem asnjëherë. Për pamjen po, por edhe atë me fushata, sipas gjendjeve. Në jetë mbaj mend se kam qenë gjithnjë e kujdesshme për pamjen, pa teprime, brenda tipit tim.

A është e rëndësishme që një shkrimtare të ketë edhe imazh të mirë në lookun e saj?
Jo dhe aq, një shkrimtareje i duhet mendja, të tjerat pastaj hyjnë tek privilegjet që i ruan fati. Në vija të trasha, ka një kontradiktë që jo gjithnjë funksionon: një grua e bukur, zor është edhe e zgjuar. Për një grua e rëndësishme është të jetë femër, dhe kjo nuk lidhet vetëm me shenjat e bukurisë. Feminiliteti është shpeshherë armë më e fortë se bukuria, në kuptimin ontologjik të kësaj të fundit, pasi gratë në përgjithësi janë të bukura.

Shpenzoni shumë para?
Shpenzoj, besoj jo shumë, por nuk pendohem edhe kur e teproj. Paraja nuk më robëron dot, i kam shpëtuar herët "virusit" të saj. Miqtë nuk më dinë për të kursyer, se nga kursime të tilla ajo që fiton është aq pak në raport me atë ç'ka e privon veten në të vërtetë.

Ku i bleni veshjet tuaja. Preferoni të jeni klasike apo ekstravagante?
Vitet e fundit pothuajse jashtë, ndoshta për shkak të lëvizjeve të shpeshta, syri nuk më kënaqet lehtë. Klasikja tek unë hyn shumë pak, nuk jam tip për të, ndonjë veshje të tillë preferoj ta blej shtrenjtë në Itali. Ekstravagantja më pëlqen, gjithnjë më pak e vesh tani. Më pëlqen të jem e veçantë në veshje, sportivja, ajo casual është më në shijen time. I vesh të gjitha ngjyrat, të fortat më tërheqin më shumë, i kam mbajtur edhe atëherë kur nuk ishin në modë. Nuk më pëlqen të bie në sy, por të dukem bukur.

Si e kaloni kohën e lirë?
Pak kam të tillë, por veçanërisht me djalin, i kushtohem atij, pjesën tjetër lexoj.

Meqë ra biseda, sa e lidhur jeni me të?
Është dashuria ime më e madhe. Prania e një fëmije një grua në përgjithësi e mban femër, ndërsa një shkrimtare mendoj më shumë se kaq. Jerin është një pjesë e rëndësishme e përditës sime, gjithnjë e më shumë tani koha që kam për të, është e tëra e tij.

Po me Holandën?
Shumë. Me Holandën mbaj ekuilibrin tim profesional dhe familjar. Atje jeton im shoq, që është edhe miku im më i mirë. Me të i ndaj të gjitha shqetësimet profesionale, pasi ka qenë botues për 20 vjet, ato familjare janë të nënkuptuara.

Çfarë është për ju martesa me një të huaj?
Ishte një fat i një lloji ndryshe, më me shumë mundësira, por edhe më me shumë amplituta. Liria që kam si shkrimtare dhe grua, është e barazvlefshme me sakrifica që kërkojnë kohë, përkushtim, para. Edhe po të isha martuar me një shqiptar, nuk do të kishte qenë në thelb shumë ndryshe, pasi jam njeri që përshtatem, jam tolerante.

Keni shumë miq?
Po, shumë, pjesa më e madhe e tyre miq të vjetër. Miqësitë që kam janë të verifikuara, kam frikë nga të rejat. Nuk më ka ndodhur të humbas miq, nuk kam humbur deri tani asnjë. Kush ka dalë nga jeta ime rastësisht, sigurisht ka qenë i rastësishëm dhe i përkohshëm në të. Nuk jam tip populiste, por një verë e mirë me miq më pëlqen.

Ngjyra e preferuar?
Blu kobalti.

Shija?
E athëta.

Ëndrrat?
Nuk shoh, bëj pak gjumë. Ato të rinisë së parë, më janë realizuar të gjitha. Ndoshta shprehja se, çdokush gjen atë çka mendon dhe kërkon, tek unë ka qëlluar në shenjë.

Faleminderit!
Po aq për ju!

E veçanta e saj nuk gjendet vetëm tek librat e shkruar bukur, por edhe tek stili i saj i të jetuarit. Ajo është e martuar me një të huaj. Për të ai nuk është thjesht bashkëshort, por edhe mik e koleg. Ai ka një jetë të tërë që merret me librin dhe kjo është pikë e fortë që i lidh dy njerëz nga kultura të ndryshme, por me shumë të përbashkëta. Richardi është një nga ata që e quan veten me fat që e ka njohur Fluturën. Ai ështe i lidhur herët me Shqipërinë, por tashmë kjo i është kthyer në afeksion. Jo pa qëllim u ndalëm në një bisede edhe me të, prej ku ne patëm rastin të shohim Fluturën përmes vështrimit të tij.

Çfarë është Flutura për ju, vertëm gruaja juaj, apo...?
Me sa shoh në vetë pyetjen tuaj është e përfshirë ajo që Flutura duhet të jetë më shumë. Dhe natyrisht, është. Flutura është shumë për mua: një grua e dashur, e hijshme, tërheqëse dhe mbështetëse. Gjithnjë duke vrarë nxitimin tek unë, dhe për këtë, një kundërpeshë perfekte. Një nënë e kujdesshme e djalit tonë të mrekullueshëm, i cili është vërtetë treguesi i lumturisë sonë, edhe pse shpesh e jetuar në distancë. Është një grua që punon shumë, fëmija, shtëpia botuese dhe duke shkruar dhe vetë. Por një gjë nuk shkon: Unë nuk mund të lexoj çfarë shkruan ajo, ose më mirë, nuk mund ta kuptoj atë. Një bezdi e madhe.

Çfarë pëlqen tek Flutura?
Sharmin e saj dhe humorin (ne vërtet bëjmë shumë shaka bashkë), qetësia dhe thellësia, zemërgjerësia e saj dhe durimi.

A njihni krijimtarinë e Fluturës?
Unë më shumë e marr me mend, se sa di: deri tani një tregim të shkurtër të saj të përkthyer në mënyrë të mrekullueshme në holandisht, kam qenë i befasuar nga cilësia e tij, mendova: kjo grua di të shkruajë.

A e dini që gruaja juaj është një shkrimtare e njohur në vendin e saj. Si ndjeheni?
Ngaqë e kam ndjekur karrierën e saj në më shumë se 10 vjet, e di që është një shkrimtare e respektuar, por nuk mund të gjykoj vetë të shkruarit e saj.

A kaloni shumë kohë dhe shpesh duke folur për librat?
Ndonjëherë e kuptojmë se harxhojmë më shumë kohë për të folur për librat dhe shtëpinë botuese, se për dashurinë. Këtë fjalë siç e shihni e di në shqip. A nuk është kjo ca e çuditshme mes një burri dhe gruaje?

A ka ndonjë gjë që ju nuk pëlqeni tek ajo?
Po ka, por këtë po e mbaj për vete! (qesh)

Ç'opinion keni krijuar për gratë shqiptare, duke njohur Fluturën?
Me Fluturën unë jam vërtet i befasuar nga kurajoja e grave shqiptare: nën vështirësitë e rrethanave, ato përpiqen të ngrenë jetën, duke mbajtur edhe të gjitha përgjegjësitë e familjes. Diçka që besoj se duhet të bëj, është të jap një përshtypje më të mirë si gratë duhen mbështetur, siç edhe burrat shqiptarë ndonjëherë e bëjnë (ose e harrojnë).

Çfarë bën Flutura zakonisht kur është në vendin tënd?
Varet nga moti, që ndonjëherë mund të jetë i mërzitshëmn, në klimën tonë detare (shumë shi dhe erë, shumë ndryshime të shpeshta të motit). Ajo pëlqen të rrijë në shtëpi dhe të lexojë, të shohë filma aritstikë në televizion, të ecë me biçikletë me kilometra të tëra me djalin dhe mua përreth qytetit ku jetojmë. Të vizitojë vende në Holandë që më parë nuk i ka parë. Koha kur jemi bashkë në Holandë, është koha më e përshtatshme për ne si familje.

Libri i fundit i saj ka një temë mes vendit të saj dhe tuajit, ç'kuptim merr për ju kjo?
Ajo më ka rrëfyer për këtë, më ka shpjeguar linjat e historisë së tij. Unë di po aq ç'ishte dhe pikënisje në këtë histori (një prej udhëtimeve të saj në Holandë). Flutura është një vëzhguese shumë e mirë, dhe intrigohet nga detaje thelbësore, që janë karakteristike.

Mendoni se ju dhe vendi juaj kanë ndikuar në krijimtarinë e Fluturës?
Nëse unë: nuk e di (di që një poezi më është kushtuar mua!), nëse vendi im po: romani i saj i fundit duhet të tregojë. Unë mendoj se Flutura përdor gjithçka që ndesh në jetën e saj, në Shqipëri dhe jashtë.

Veç familjes, çfarë tjetër ju mban të lidhur me Shqipërinë?
Unë rashë në dashuri me Shqipërinë kur e vizitova për herë të parë si student, në fillim të viteve '70. Pavarësisht nga koha e vështirë e asaj periudhe për shumë shqiptarë, të dyja, edhe njerëzit edhe vendi, më bënë një përshtypje të madhe. Që prej dhjetë vjetësh unë merrem me Fondacion Skampa, që ekskluzivisht ndihmon qytetin e Elbasanit (ku takova edhe Fluturën). Në gjithë këto vite bëra shumë miq, veçanërisht në fushën e kulturës. Po aq bëj përpjekje të vendos kontakte me shqiptarët që jetojnë në Holandë, sigurisht jo vetëm për të përkthyer letërsi nga holandishtja në shqip.

Ka qenë e vështirë për ju të përshtateni me mentalitetin shqiptar?
Jam ende duke e bërë, proces që sigurisht kurrë nuk mbaron…

Faleminderit!
Faleminderit dhe ju!

Botuar në revistën "Psikologji", 2006
Intervistoi: Arlinda Cani

Dashuria është një lule e brishtë në pyllin me shkurre të kohës sonë

Sa ndikon dashuria e parë në jetën e dikujt?

Ka një ndryshim të madh mes asaj që ne quajmë "dashuria e parë" dhe asaj që është në fakt "dashuria e parë". Po t'i mëshoj termit të rëndomtë të "dashurisë së parë", unë atë nuk e mbaj mend pothuajse fare. Di vagullt se shumë e re kam "lënë mendtë" pas një miku të ngushtë të një të afërmit tim. Shumë-shumë kjo dashuri s'ishte veç këqyrje pafund, të përgjurit pas perdes, nxitim për t'i rënë në sy, dëshirë për t'u krehur bukur, ëndrra me sy hapur në tavan. Atëherë madje s'kisha dijeni të qartë të lidhjeve të ndjenjës me seksin. Kam qenë fëmijë, kaq di. Ai, "I dashuri im i parë", më dukej shumë i rëndësishëm dhe serioz, se nuk ngatërrohej të luante me ne, por rrinte gjithnjë i largët, i huaj, pra për syrin tim, kjo e bënte shumë interesant. Kur i kthehem asaj kohe tani, zbuloj tek vetja se gjithë jetën jam "ngatërruar" me burra të vështirë. Më vonë, kur më doli eleksiri i asaj dashurie, e kuptova se ishte një budallëk gjithë ai mundim dhe se ai djalosh nuk luante me ne, pasi thjesht, jetonte dhe luante diku tjetër, në një mëhallë tjetër dhe s'e kishte idenë çfarë ndodhte me mua. Më vonë pasuan edhe dashuri të tjera si këto, që për mua kanë patur të njëjtën "vuajtje" si e para, të cilat pavarësisht se më bëjnë të qesh me naivitetin tim, më kanë mbetur në kujtesë si shenja të bukura nga vetja.
Duket sikur dashuritë në jetën e njeriut konkurrojnë njëra-tjetrën. Në fakt ato përsosin njëra-tjetrën, duke përsosur edhe shijen tënde për ndjenjën. Në çdo dashuri ti kërkon edhe diçka që nuk e ke patur më parë, që fundja ta bën ndryshimin. Në rast se nuk arrihet kjo, dashuria e radhës nuk të josh dhe bëhet gati-gati mërzitëse. Ndarjet përgjithësisht janë fatale, qofshin edhe të mirëkuptueshme. Ti ke ndjesinë e fundit të botës dhe të humbjes. Mund të ndodhë që shpejt ta kuptosh se humbja ia ka vlejtur, por jo gjithmonë ndodh kështu, pasi rëndesa e së shkuarës është gjithnjë më e fuqishme se befasia e së ardhmes. Kjo vlen vetëm për periudhën tranzitive mes dashurive. Më pas e shkuara mbetet relike dhe do ruajtur si e tillë, jo si kujtesë e vuajtjes. Ka dashuri që dhembin shumë dhe asnjëherë s'mbushen, sikurse ndodh edhe të gjendesh në një start të ri që i jep jetës tënde tjetër ritëm dhe tjetër dimension të dashurisë dhe ndjenjës.
Po t'i shohësh, në pjesën më të madhe të teksteve të këngëve i këndohet dashurisë së humbur, fatalitetit të saj. Kjo, ngaqë njeriu ka kahjen t'i dramatizojë gjërat, t'u japë atyre ngarkesën që ndonjëherë nuk e meritojnë. Veçmas në popuj epikë si ballkanasit, veçanërisht, më duket, ne shqiptarët, e kemi shumë të spikatur këtë trajtesë të ndjenjës. Ndenja është vuajtje! Madje kam dëgjuar sofizma prej meshkujsh egoistë se vuajtja u bën mirë grave, se gratë duhet të vuajnë për burrat që duan, e të tjera marrina si këto. Nuk ka, besoj, ndarje te ndjenja. Edhe burrat duan njëlloj, me po atë forcë. Ndoshta perceptimi ynë (i femrave) për ta është i gabuar. Neve (grave) na duhet vetëm të dimë ta zbulojmë, të mos e kërkojmë hapur si përbetim ndjenjën, ose ta pranojmë edhe mënyrën e shenjtërisë së saj heshtake, që duket se burrat parapëlqejnë rëndom si mënyrë transmetimi të ndjenjës. Rëndësi ka që ajo të jetë, që ti të jesh e sigurt se një burrë të do, që nuk mund të rrijë pa ty. Unë mendoj se dashuria e fundit duhet të jetë (është, në të vërtetë) më e rëndësishmja, përderisa ajo ka mundur të superojë humbje të tjera.
Përsiatjet mbi këtë temë kam mëtuar t'i jap në romanin tim të fundit, "Hiri", pa menduar të pozicionohem si moraliste, gjë që e urrej. Unë vetëm konstatoj me idetë e mia, që s'janë gjithaq përvoja të miat, pasi s'do të kishte kuptim të isha shkrimtare. Një gjë është themelore dhe e ditur: në dashuri nuk ka receta. Dashuria është një përvojë personale, shumë intime dhe e papërsëritshme si ndjenjë, sa e përsëritshme si konsum fizik. Është gjë e shkëlqyer të kesh ndjesinë se mendon për dikë, se zgjohesh me mendimin se do të takosh dikë, që fle me dikë që do, pra të duash dikë. Dhe është një gjë edhe më e shkëlqyer, gati sublime, të mendosh se ai që ti do, të do me po atë fluks sa edhe ti atë.
Këtu mendoj se ndahen dashuritë nga dashuritë e vërteta. Këtu madje buron edhe përkufizimi i asaj që ne e quajmë dashuri platonike, që me pak fjalë për mua do të thotë: dëshirim ndjesor e fizik edhe pas prekjes së ëndrrës. Gjetja e një ëndrre të re në po të njëjtin bashkim, në të njëjtën marrëdhënie. Kjo është arsyeja përse dashuri të tilla duken hyjnore, pasi vjen një çast kur e përditshmja dhe monotonia i prish këto dashuri, siç verën e mirë një enë e keqe. Shoqëria jonë, ku prostitucioni duket i institucionalizuar, e vret dashurinë. Dashuria është një lule e brishtë në këtë pyll shkurresh të egra të kohës sonë. Ky mund të jetë një gjykim ekstrem, por unë kështu mendoj.

Botuar në gazetën "Drita, 2006
Intervistoi: Mark Somoni

Jeta private a ndikon në krijimtarinë e autorit? Nëse po, ku jeni shprehur në letërsinë tuaj.

Jo realisht drejtpërdrejt në letërsinë time, unë nuk dallohem për krijuese autobiografike, siç ndodh të jenë rëndom krijueset femra. Veçanërisht në vitet e para të krijimtarisë, sensi autobiografik e vë shumë në dyshim rrugëtimin e një shkrimtari, madje druaj se këtu bëhet ndarja e madhe mes atyre që e nisin letërsinë si "aksident autobiografik" dhe atyre që veprat autobiografike u vinë në zgrip të maturisë. Bota letrare njeh vepra monumentale autobiografike si "Toni Kregëri" i Tomas Man, "Portreti i Dorian Greit" të Oscar Wilde, "Certifikata" e Isaac Singerit, etj, pa të cilat asaj do t'i mungonte një pasuri themelore.
Tek unë elementet autobiografikë kanë ndodhur të jenë pretekse për të shkruar, janë fleshantë dhe nuk kanë dominancë. Veçanërisht në romanin "Kryqi i harresës" duket se ka shumë nga jeta ime mes Holandës dhe Shqipërisë, por në thelb kam pak prej saj, kjo pjesë është vetëm fjalëkalesa për te drama e Kanunit që ka romani në qendër. Shumëkush do të përpiqej që romanin "Hiri" ta lidhte me mua. Duke qenë roman psikologjik e ka edhe riskun të anojë nga autobiografia. Kjo thjeshtë se në të ka një histori dashurie. Por të gjithë ne kemi historira të tilla. Askush s'mund të më akuzojë se kam marrë model veten, kur çdokush thotë fjalë dashurie, bën seks, bën marrëzira si unë.
Jeta ime private ndikon në mënyre racionale në krijimtarinë time në një mënyrë tjetër, më praktike. Unë jam një grua që jetoj një pjesë të mirë të kohë e vetmuar. Nuk jam vetmitare, por kam mundësinë e vetmisë që i duhet një shkrimtari. S'kam asnjë detyrim të jetës së rëndomtë, ose e kam në kohë të shkurtëra dhe kësisoj s'kam bjerraditje familjare. Jam grua në lëvizje të përhershme për shkak të jetës që bëj, kam një liri brenda kufijve të mi të lirisë që e bën edhe letërsinë time të çliruar nga komplekset e asaj se "çfarë do të mendojnë të tjerët kur shkruaj kështu". kam një partner, kënaqësia parake e të cilit është suksesi im në letërsi. Kam kohë të punoj, kjo është një nga arsyet pse jam gjithnjë e pranishme me libra të rinj në vitrinën e librit. Të qenin botuese më mban në ujërat e letërsisë, madje të letërsisë më të mirë, tek e cila çdo shkrimtari do t'i pëlqente të ushqehej. Të gjitha këto nuk janë pak…

A mendoni se jetët drejtvizore mund të bëjnë letërsi të madhe?

Shiko, ka një keqkuptim të madh këtu. Ne jemi mësuar të mendojmë se "dhimbja" e bën letërsinë. Është pjesërisht e gabuar, dhimbja është vetëm pretekst. Sa më komod të jetë një shkrimtar aq më shumë ai ka kohë të hulumtojë në temën e tij, ai më kohë ka ta rimarrë, ta përpunojë. Është arkaike të mendosh se duhet të vuash për letërsinë, që kinse ta bësh të mirë.
Por, sigurisht, njerëzit e mëdhenj të letrave kanë patur jetë oshilative, jo të qetë, me probleme dhe kthesa të forta, deri edhe vdekje tragjike. Nuk mujnd të bësh një prerje të saktë në të. Unë do të sillja vetëm rastin e fundit të Orhan Pamuk. Ka patur një jetë me probleme, ka braktisur fakultetin për letërsinë, dedikimi i tij ndaj letërsisë është sublim, ka rriskuar rëndë për të qenë "ndryshe" nga dhjetëra shhkrimtarë shumë të mirë që ka Turqia e sotme, është i rrezikuar nga ekzekutimi çdo sekondë. Kjo është besoj një jetë jo e zakonshme, jo drejtvizore, për të qenë korrekte me termin tuaj.
Shikoj nëpër kafenetë shqiptare "shkrimtarë" që dergjen gjithë ditën. Kur lexojnë, kur mendojnë, kur shkruajnë këta njerëz për ta merituar titullin "shkrimtar". Është ca kafshatë e madhe.

Ç'mund të thoni rreth intuitës suaj për të botuar letërsi nobelistësh, vetë pak ditë para se të shpallen si të tillë. Cili është çelësi i zbulimit të tyre?

Jeta e shalakatur që bëj, një këmbë këtu, një në Holandë. Atje jam shumë afër barometrit letrar botëror. Kam mundësi informimi të shpejtë dhe "CV" më të besueshme. Po të bëj ndonjë faj me ta, ma gjenë shpejt adresën. Në fillim ishte çështje zgjedhjeje, shije personale. Zgjidhja autorë që pëlqeja, që i lexoja vetë, që m'i rekomandonin miqtë në Perëndim. Jeta është e shkrutër për të lexuar letërsi të keqe; kjo vlen vetëm për ne që merremi me shkrimin. Ishte shumë e guximshme të sillje letërsi të tillë, të panjohur. Por unë kam aq "çmenduri" që të bëj çfarë të dua me paratë e mia, pa menduar se do të më kthehen më. Shpejt e kuptova që ata, "të mirët e të mëdhenjtë", ose nobelistët, siç thoni ju, po ndihmonin njëri-tjetrin. Tani lista e autorëve të huaj të SKANDERBEG BOOKS është e pakonkurueshme.

A ndjeni një ndarje të letërsisë para dhe pas 90-tës? Cila është fenomenologjia?

Jemi të detyruar ta bëjmë ndarjen. Pjesa më e madhe e letërsisë së para 90-tës ishte letërsi për letërsi, madje një pjesë e saj alergjike. Shumë autorë që mund të kenë qenë vërtet të talentuar u shkatërruan prej klishesë socialiste. Një pjesë shumë e vogël mundi të mbajë lexuesin edhe pas 90-tës. Një pjesë, ajo më egoiste, nxitoi të rehatohej me mundësitë dhe paratë që hodhi bota pas 90-tës tek ne dhe ia harroi erën letërsisë. Një pjesë nuk e krijuan kurrë staturën e tyre letrare. Kjo i takon një analize të thellë të kritikës, nëse do të mund ta bëjë ndonjëherë.
Sa për letërsinë pas 90-tës, në të shumtën ajo është eksperimentale. Ndryshimi i dha një liri letërsisë, por ndonjë kryevepër nuk është shkruar ende. edhe lexuesi nga rri ende larg sepse nuk i kemi dhënë besueshmëri të mjaftueshme. Në gazeta sheh reklama për libra që kur i blen pendohet që i ka lexuar. Si ta zgjidhim këtë rrokopujë letrare e mediatike?

A ka në Shqipëri (qoftë edhe formalisht) një institucion që duhet të marrë i mirëqenë për të bërë hierarkinë e vlerave letrare?

Duhet të funksionojë institucioni i kritikës, si kudo në botë, qoftë për autorët shqiptarë, qoftë për të huaj. Ne s'kemi specialistë të kritikës për arte të caktuara, për zhanre të caktuara. Edhe kur janë, janë të klanuar apo të klonuar. Se sa për institucion, së paku, të paguar nga shteti, as që bëhet fjalë. Është njëfarë Instituti letërsie, por s'di në merret me kritikë, ka vetëm aparatçikë, ende me po ato metoda studimi. Duket se ka njëfarë kritike, por ende është e kufizuar në autorë që asaj duket se i japin "siguri". Ka frikë, ose nuk di të merret me më të rinjtë. Por kjo është shumë fyese për një brez si yni. Askush nuk merret me ne seriozisht. Presin, siç duket, të plakemi. Kritiku më i mirë i yni, ka qenë lexuesi. Këtu nuk flas për veten, vetë kam qenë e përkëdhelur edhe nga ajo e vakëta kritikë që kemi, por për një brez të tërë që meriton vëmendje, djem e vajza të talentuara që kërkojnë mbështetje nga shoqëria. Është rasti për kujtesë kritikëve të rinj. Ata, kam besim mund të bëjnë diçka me vlerë, sigurisht po u shpëtuan klaneve dhe miqësive tipike shqiptare.

A ka mallkime letërsia jonë për t'u njohur jashtë, cilat janë ato dhe ç'mendoni se duhet bërë që në gjuhë të huaja të shkojë letërsia jonë më e mirë?

Për fat të keq ka disa. Jemi komb i vogël dhe lexuesi ynë në gjuhën origjinale është i kufizuar, edhe për arsyet që përmenda lart. Letërsia në gjuhë të huaj duhet të përsërisë suksesin në gjuhën origjinale. Nuk kemi përkthyes në gjuhë të tjera, përkthyesit numërohen me gishta. Edhe kur janë më shumë janë të joshur të merren me historinë dhe etnokulturën se me letërsinë, aq më pak me atë bashkëkohore. Kjo thjeshtë ndonjëherë edhe për arsye financiare. Që të përkthejë një roman, një përkthyesi nga shqipja në një gjuhë tjetër i duhet siguri botimi, dhe vetë botuesit, siguria e shitjes. Letërsia shqipe jashtë vendit nuk ka pika referimi. Asnjë botues i huaj nuk mund të përmendë se di emrin e ndonjë shkrimtari shqiptar, veç Kadaresë. Kjo ka ndodhur për shkak të dominimeve që kanë ndodhur, një dëshirë e pozitive për të lancuar letërsinë shqipe jashtë, do të kishte çuar në një panoramë tjetër prezantimi. Edhe ato të pakta libra që botohen nuk bëjnë kurrfarë jehone, botohen në tirazh të kufizuar, me njohje sporadike, me rekomandime miqsh. Asnjë autor bashkëkohor shqiptar nuk ka mundur ende të futet në cikël botimi, që do të thotë të ketë agjentin e vet që të kujdeset për botimin e tij në gjuhë të huaja. Kush (veç Kadaresë dhe ndonjë autori me vepra të veçanta) pretendon se çoç ka bërë në gjuhë të huaj, gënjen. Është një labirinth ku kam vite që po përpiqem të hyj dhe jam ende te portali. Kam botuar vetëm një vëllim poetik në gjuhën maqedone, sapo më është botuar romani i parë në gjuhën bullgare në një kolanë me shtatë autore moderne ballkanike. Por, vetëm kaq. Jam në pritje, pritje e gjatë…

A duhet të ketë në Shqipëri ente të besueshme që japin çmime në letërsi. Cilat janë eksperiencat e papëlqyeshme këtu tek ne në këtë drejtim?

Unë e kam "prishur" shpesh gojën për këtë. Çmimet në Shqipëri janë për vajmedet, njëra dorë lan tjetërn. Më vër këtë vit anëtar jurie, të jap çmim, unë ty, anasjelltas, vitin tjetër. Shpesh, çmime politike. Duhet të jesh e një krahu, duhet të jesh e një klani. Kjo për të thënë më të paktën, se janë çmime për fiction një vepre që s'ka lidhje me të. Juritë janë të dyshimta dhe jo nga njerëz autoritarë. Më e keqja, nuk i lexojnë as veprat. Personalisht as kam më ndonjë shtysë të çoj libra në konkurime kombëtare, kam përvoja të shëmtuara. Nëse botuesi im vendos (pasi qysh nga "Hiri" nuk do ta botoj më veten) ta dërgojë, është çështje e tij.

Botuar në revista "Psikologjia", 2006
Intervistoi: Mirela Sula

Kam ardhur të të bëj një intervistë. Ka problem që jemi shoqe? Do funksionojë intervista thua?
-Është ca problem… (qesh)… Jooo, s'ka (qesh). Por, duke i njohur më mirë ca skuta të miat, ndoshta ke një çelës për të hyrë më lehtë tek unë.
Nëse nisem nga pozicioni që kam, nuk më lejohet të bëj tentativa të tilla, por, le të bëjmë një bisedë shoqesh… Ndoshta funksionon…!?
-Them se po… po të eksplorosh ndjesi shkrimtarësh, mund t'i shohësh ata lehtësisht si "pacientë" (qesh).
-Mendon se bisedat tona kanë qenë shpesh të orientuara rreth këtyre ndjesive që zbulojnë nevoja këshillimi?
Jo dhe aq. Më shumë se nevojë këshillimi, ka qenë nevojë për miqësim të sinqertë. Mua më lodhin maskat, tek ty s'ka qenë rasti për të zbuluar të tillë. S'ke patur asnjëherë.
Ti vetë pse priresh ta gjykosh veten si "paciente"?
-"Paciente". Ndoshta ngaqë shpesh e ndjej nevojën të mbyllem… të rri vetëm dhe të mos kem njeri rreth e rrotull…
Ky është një sindrom i shkrimtarëve me sa di!? Dhe ti nuk më duket se ke patur simptoma introverse, dhe as probleme me izolimin.
-Gjithsesi bëj një jetë të vetmuar. Shumë të vetmuar. Eremite jam është prapë…
Nuk më dukesh mirë sot… nuk ndjehesh rehat ngaqë po të intevistoj unë?
-Jo, thjeshtë ndoshta ngaqë s'është ditë për të bërë realisht këtë që po bëjmë: pyetje-përgjigje.
Në fakt ju mbaj mend një grua më të gjallë para shumë viteve kur të kam njohur. Si ta dëshifroj tentativën tënde për t'iu larguar të shoqëruarit?
-Ka të bëjë me pjekurinë, ndoshta me moshën, gjëra të tjera si këto. Ti e di, letërsia do kohë dhe ajo nuk mund të bëhet nëpër kafene. Duhet një disiplinë që duhet respektuar dhe unë kam bërë një tërheqje të ndërgjegjshme në këtë pikë, thjesht për të fituar më shumë kohë.
Pse mendon se bën pjesë në ata shkrimtarë tek cilët psikologët kanë se çfarë të eksplorojnë?
- Në të vërtetë jam nga ata njerëz që nuk do më pëlqente ta zbrazja veten tek asnjë psikolog. Jam njeri i sinqertë dhe i çiltër kur jam në intimitet, përgjithësisht… jam transparente… jam kalviniste, nuk kam zona të errëta në vete. Madje mund të them se jam ca më e hapur se ç'duhet. Megjithatë shumëkush më quan një grua "dryn", ngaqë i mbaj sekretet e të tjerëve. Kjo është pjesë e privacisë, që unë e respektoj gjithnjë, sidomos me miqtë.
Këtë pikë ta njoh mirë… Më the se shpesh priresh të jesh më e hapur se ç'duhet… do doje të mos ishe?
-Unë kam vuajtur nga sinqeriteti im, dhe kam vuajtur fatalisht… pasi shpesh është keqkuptuar dhe keqpërdorur nga të tjerët. Po të kisha qenë pak më e kujdeshme, do të kisha shpëtuar nga disa situata që kanë qenë kundër meje.
Je gjendur shpesh në situata të tilla?
-Jo shpesh… por kur kanë ndodhur, kanë qenë fatale.
Pra, mendon se kanë ardhur si pasojë e sinqeritetit…?
-Ndoshta edhe pse nuk kam ditur të luaj me maskat, nganjëherë duket se njeriu ka nevojë edhe për to. Unë nuk kam ditur t'i përdor.
Të vjen keq për këtë?
-Jo. Aspak. Nuk e quaj si një gabim. Shumë mirë që ka ndodhur ashtu. Fakti se nuk kam asnjëherë arsye për të gënjyer, e quaj një përparësi në jetën time.
Nuk e ke ndjerë asnjëherë nevojën për ta përdorur atë, maskën?
-Në shoqërinë tonë… në këtë dominim maskilist, ku femra shihet thjesht si objekt seksi dhe jo si partnere, mund edhe të jetë shpesh e nevojshme. Por unë s'e kam bërë…. kam pranuar humbjen dhe kam vazhduar…
Si i përjeton humbjet?
-Dhimbshëm… dhimbshëm shumë.
Të dhëmbin humbjet….?
-Sigurisht, si çdo njeri… I ndaj me veten. Ka qenë një kohë që humbja më më merrte këmbët, por tani jo më.
Je e sigurt për këtë?
…(qesh). Sigurisht. Së paku, nuk e pranoj më si humbje. Si fatalitet. E quaj thjesht si pjesë të jetës. Me ulje-ngjitjet e veta.
Në krijimtarinë tëndë të karakterizon pak pesimizëm. Po Fluturën si njeri çfarë e karakterizon?
-Gjithnjë kam qenë një vajzë gazmore. Në fakultet mikeshta më thonin "o rob zoti". Jam njeri luftarak në thelb dhe nuk e pranoj lehtë humbjen. Përpiqem të jap shumë… por aty ku nuk bëhet, nuk bëhet. Duhet vënë pikë.
Kur përjeton diçka të pakëndshme, ndjen nevojë për t'u hapur me dikë?
-Është shumë vështirë të gjesh dikë të cilit mund t'i hapesh lehtë. Intimitetet në përgjithësi i ndaj me veten time. Bëj kujdes, edhe kur flas. Mirë është që njeriu të çlirohet, së pari nga makthet e veta. Një mik a mike e mirë në raste si këto të ndihmon.
Di se ke shumë miq burra. Si i ndërton miqësitë me ta?
-Shumë?! Kam miq, po. S'dua të them se gratë janë budallaqe… po në përgjithësi, gratë janë mendjelehta, duke përfshirë edhe veten këtu. Ne besojmë lehtë edhe kur gjërat janë kundër nesh. E dimë shumë mirë këtë dhe me kokëfortësi vazhojmë. Kam miqësi edhe me gra, ti e di… por më shumë më ecën miqësia me burrat. Në jetë kam patur miq të vërtetë, në kuptimin më të mirë të kësaj fjale. Ndërsa me gratë kam shumë frikë në përgjithësi.
Frikë? Nga çfarë?
-Në sensin e asaj se nuk janë të thella… ti duhet të rrish me dikë që të transmetojë emocion të njëllojtë me tëndin. Ka shumë pak gra me të cilat unë mund të flas për gjithçka.
Ke frikë se ajo çfarë nxjerr s'ka ku të rrijë?
-Jo se s'ka ku të rrijë, por kam frikë nga zbrazja pa vend… kam mërzi nga biseda me interesa të ndryshme.
Mesa kuptova ti kërkoje dikë që të ishte i thellë ku ti të mund të transmetoje diçka tënden?
-Kam nevojë të transmetoj, por edhe të marr diçka… duke argumentuar apo folur reciprokisht.
Ti je një dëgjuese e mirë?
-Jam. Dëgjoj gjithnjë me shumë vemendje. Edhe kur më pyesin, them gjithmonë atë çfarë mendoj. Gjykoj mbi gjërat. Argumentoj.
Po nëse dikush ka nevojë për ndihmën tënde, je person që bën për të tjerët?
-Po. Gjithmonë.
Deri ku shkon…?
-Deri aty ku të tjerët mbase do kishin frikë të shkonin. Jap gjykime, edhe të rrezikshme… them edhe të hidhurën.
Nga të buron kjo?
-Pooo nga ndjenja ime e brendshme… nga ndjesia e të mos paturit frikë nga asgjë. Nuk e njoh fjalën frikë.
Pra, ti s'ke frikë nga asgjë?
-Nga asgjë. Madje as nga vdekja.
Këtë shprehje e kam dëgjuar shpesh… cili është koncepti yt rreth vdekjes?
-Thashë nuk e kam frikë vdekjen… unë jam një qenie e ndërgjegjësuar dhe shkoj shpesh në varreza. Më vjen keq që s'kam patur mundësi të shkoj shpesh tek varri i gjyshes në Elbasan. Këtë e kam një nga pengjet e mia që duhet ta bëj shpejt… E marr si një gjë normale vdekjen, si pjesë të jetës. Vdekja është klinikisht më e pastër.
Sapo ke nxjerrë një libër, si ndjehesh pas botimit të një vepre… e mbushur apo e zbrazët?
-Po ka një moment boshllëku… por ky moment është gjatë fazës që ti e çon në botim… pra kur ti mendon se nuk është më libri yt.
Ti mendon se në momentin që ti e dorëzon këtë libër te botuesi, fillon procesi i një mbushjeje tjetër?
-Thjesht mendoj për diçka tjetër dhe jo më për veprën që kam dorëzuar. Me atë jam ndarë… pra ka ndodhur divorci. Në çastin kur ndodh ky divorc, e ke hequr nga vetja jote.
Kjo do të thotë se ti tashmë je çliruar nga "Hiri"?
-Jo. Ndoshta jo krejtësisht… por nuk e përjetoj njëlloj si më parë, pasi nuk e kam më timin… s'jam më unë poseduese e tij, e kam ndarë me të tjerët, i përket lexuesit. Dikur më dukej tradhti ndaj vetes, tani jo.
Pra, tani nuk të duket si tradhëti ndaj vetes?
-Jo. Tani jo më. Dikur po, por tani jam më e pjekur…
Kjo do të thotë se ka ndryshuar koncepti i këtij procesi tek ti?
-Po… koncepti për letërsinë ka evoluar… sepse nga një e shkruar emocionale, është kthyer në një proces më të menduar.
Çfarë koncepti tjetër ka ndryshuar në ty?
-Ka ndryshuar këndi me të cilin kam filluar ta shoh botën… tani e shoh ndryshe. Kur shkruaj gjithmonë distancohem nga fakti se unë jam Flutura. Po të mos bësh këtë, bie në moralizëm ose bën gabime fatale…
Sa ke arritur të shkëputesh nga vetja?
-Mbase jo plotësisht, por kam bërë përpjekje maksimale. Nëse ndjej ndopak vetevete në vepër, do të thotë se unë nuk kam mundur të bëj dot më shumë për këtë largim.
Në krye të romanit ke një shprehje shumë interesante, që unë ta kam dëgjuar shpesh…
Po. "Burrat që më deshën më hëngrën më sysh, por kokën ma hëngrën burrat që desha". Po e shpjegoj fare thjeshtë: Burrat që të duan të komplimentojnë për gjithçka, edhe të mos jesh e bukur, dashuria u thotë se je e bukur. Kështu të zënë në sy. Me burrat që do, ti je e dobëta... dhe "vrapon". Tek ky vrap, ndonjëherë pa lidhje, të "hahet koka". Por jo gjithmonë ndodh. Ka burra që edhe të mbrojnë nga kjo.
Nga se e ke nxjerrë këtë hipotezë?
-Gjithmonë në dashuri njëri do më pak…
Pse e thua me kaq siguri? Këtë e thua nga teori të dëgjuara apo nga ekperienca?
-Po flas në përgjithësi. Nuk them se mund të tipizoj përvojat e mia dhe t'ua servir të tjerëve. Kështu e kam bindjen. Është vështirë të arrihet një dashuri e dyanshme, me të njëjtin intesitet. Nëse do ndodhte kjo, mund të bëhet "xing" (qesh). Nuk është më dashuri pastaj… por diçka shumë hyjnore. Ajo platonikja, që është keqinterpretuar nga brezat. Dashuria është një përrallë, që na vë në gjumë herë pas here. Bën mirë, se gjejmë arsye ta thërrasim si hyjnore.
Ti beson te gjërat hyjnore… pse jo dhe të kësaj bote?
-Do të më kishte pëlqyer t'i besoja gjërat e kësaj bote, por ja që s'mundem. Dashuria është shumë e brishtë për të qenë degë e kësaj peme të egër jete.
Ti ke ndërtuar një jetë mes Shqipërisë dhe Holandës. Si funksionon ky proces tek ti?
-Fillimisht shkoja më shpesh në Holandë, rrija më gjatë… ndërsa tani më pak… Rri më gjatë në Shqipëri, kjo më së shumti për shkak të profesionit. Por, shkrimtarja, më tërheq më shpesh në Holandë, kështu që ndoshta shumë shpejt do më duhet ta ndryshoj këtë rit, që ajo pjesa e shkrimtares prapë ta dominojë.
Kjo do të thotë se mund të marrësh ndonjë vendim për t'u larguar?
-Kjo do të thotë se do t'i kushtohem më shumë letërsisë… ndoshta edhe këtu.
Mendon se biznesi ta ka dëmtuar paksa letërsinë?
-Nëse do ishte një biznes jo aq i sukseseshëm sa ç'ka rezultuar këto vitete e fundit, nuk do të shqetësohesha shumë, por një biznes që aksidentalisht është i suksesshëm, mua më duket se më merr pak nga ajo pjesa tjetër të cilën nuk dua ta cënoj.
Ti mendon se biznesi yt është aksidentalisht i suksesshëm?
-Aksidentalisht, po. S'kam ndonjë ide për të shkëlqyer si botuese. S'është qëllimi im.
Ti ke një liri të plotë për të vepruar dhe ndërtuar jetën tënde siç ti dëshiron. Si e menaxhon këtë liri?
-Lirinë e quaj si pasuri… është një lloj lufte e vogël edhe kjo… këtë liri e kam zgjedhur vetë, nuk është aq e thjeshtë sa ç'duket. Liria të çon në atë dilemën e madhe: çfarë do të bësh me të? Për mua liria është burgu më i madh. Për mua, së paku, ka qenë e tillë.
Çfarë ke bërë me të?
-I kam dhënë kuptim sinergjik… Një përkushtim total ndaj punës, artit të rrëfimit. Unë gjithmonë e kam çuar lirinë time në kahe pozitive. Lirinë e kam mbajtur në "fre".
Sipas teje nga është kahu pozitiv i lirisë…?
-Kah dëshirimi për t'i marrë jetës çfarë mund t'i rrëmbehet në dobi të përmirësimit të cilësisë së jetës.
Në përgjithësi qenia njerëzore është e prirur për të marrë gjithnjë kënaqësi. Ti si i kërkon kënaqësitë e jetës?
-Kënaqësi të jetës? Është shumë global si togfjalësh. Unë marr kënaqësi edhe nga lumturi të vogla. Lumturia nuk është lineare, ajo është bashkim i fragmentizuar emocionesh e ndjesish.
Për ty nuk janë të rëndësishme emocione të tilla të marra nga një takim ndjesor?
-Janë, madje shumë. Ja, i bëj kujtesë, nuk është pak.
Fakti që je martuar me një burrë të huaj çdo të thotë për ty, si grua e një kulture tjetër dhe si shkrimtare, gjithashtu?
-Barrë... ca e rëndë. Unë jam përpjekur të integrohem te kultura e tyre, dhe tim shoq jam përpjekur ta integroj te kultura jonë. Ai e ka shumë të vështirë të kuptojë shumë gjëra në Shqipëri, por është i detyruar të "paguajë haraç", ta dojë Shqipërinë siç është, jo siç do ta donte të ishte.
Ku ndjehet më shumë mospërputhja e këtyre dy kulturave. Në ç'pikë takohen dhe ndahen?
-Nis nga hollësi shumë elementare, nga koncepti i privacisë, i shoqërisë, madje edhe bioritmi është i ndryshëm. Jeta është më e lehtë për të dy në Holandë dhe më e vështirë në Shqipëri. Jeta është e lidhur me mjedisin, me shoqërinë, me kushtet. Fakti që këtu është më e vështirë jeta e përbashkët, do të thotë se është thjesht problem përshtatjeje.
Ç'mendim ka ai për Fluturën si shkrimtare?
-Nuk e njeh plotësisht këtë pjesë timen. Ka lexuar poezi, një tregim në gjuhën e tij dhe disa fragmente nga romani i dytë "Kryqi i harresës", të cilin mezi pret ta lexojë të plotë. Kur lexoi për herë të parë diçka nga proza ime , thirri: "This woman can write" (Kjo grua di të shkruajë). Shpresoj të mos e ketë thënë thjeshtë nga dashuria.
Po djali duke qenë mes dy prindërve që flasin gjuhë të ndryshme. si e ka gjetur urën e komunikimit me ju?
-Ka patur vështirësi, shumë kohë i është dashur të bëjë rolin e interpretit… të merrte holandisht nga i ati… ta transmetonte shqip tek unë. Tani që flasim te tre anglisht, është më e thjeshtë.
Ku e mendon të ardhmen e djalit?
-Do ta lë të lirë. Të vendosë vetë… siç më ka lënë nëna ime.
Si të ka lënë nëna jote?
-Nëna është shoqja më e mirë që pata në këtë jetë. E ndjeu lirinë që më duhej, e dha, por kurrë nuk e përmendi. Tani e kujtoj si një gjë sofiste, kur thoshte: "Po të bësh faje, mos kujto se do t'i ndash me ne prindërit). Jeta jote është jotja dhe përgjigju për të." Hija e saj më ka ndjekur rreptësisht gjer 15 vjeçe, pastaj nuk e pashë më si të tillë. E pashë si shoqe. Nëna ime ka qenë fëmijë kur më ka lindur, vetëm 17 vjeçe. Më vjen keq vetëm për një gjë në jetën e saj: ka qenë gjithë jetën e martuar. Megjithëse me një burrë të urtë e të dashur, siç është im atë. Kjo mbase është arsyeja përse nuk e përmendi kurrë martesën time, edhe pse mosha shkonte sipas kutete tradicionale. Ajo i urrente këto norma, më merrte në kinema, në mbrëmje, në eskursione kudo... vishej edhe shumë bukur. Një herë s'e pashë të pakrehur, si shpesh mund të më shohë mua im bir.
A ndjehesh e kënaqur me çfarë ke arritur si shkrimtare?
-Nuk di ç'të them saktësisht… por di se po të kisha një jetë familjare "normale", ndoshta do të kisha më pak krijimtari. Por prapë ndjehem deficitare...
Në ç'kuptim?
-Se duhej të kisha më shumë libra… Vrapi i mbijetesës së këtyre 15 viteve të fundit, e ka ulur ritmin e krijimit.
Ke qenë duke vrapuar në kërkim, të kujt? Në kërkim, të çfarë?
-Unë e mbaj mend veten si ajo shtjella që vrapon që ecën e ecën. Ka të bëjë me thelbin tim të të mos kënaqurit me pak, vetëm me atë ç'jep çasti.
Të ndodh ndonjëherë të mos kesh energji për të punuar?
-Vitet e fundit e kam ndjerë lodhjen, vërtetë…
Të vjen keq që jeta jote në këtë turavrapin tënd po shkon vetëm duke punuar?
-Jo. Kjo është zgjedhja ime. Absolutisht jo. Nëse do kthehesha prapë nga fillimi, nuk do bëja zgjedhje tjetër. Puna është nga gjërat më të rëndësishme që e mbush njeriun. Puna më jep lumturi.
Ty të jep kënaqësi kjo sfilitje?
-Më jep kënaqësi. Bëj diçka që më pëlqen. Pjesë e lirisë kjo.
Duke jetuar një pjesë të kohës vetëm, e ndjen shpesh nevojën për praninë e një burri në shtëpi?
-Edhe e ndjej, por nuk është esenciale. Ka gra që i kanë çdo çast rrotull burrat dhe luten të mos e kenë.
E di që s'më lejohet… por do doja të të ngacmoja pak për të thënë ca gjëra rreth teje që unë i di por që do doja që t'i dinte edhe lexuesi…
-Çfarë do që të nxjerrësh akoma?
Pë shembull, çfarë e karakterizon Fluturën si femër?
-Në ç'kuptim…?
Mirë, po bëj një pyetje më të drejtëpërdrejtë: çfarë pëlqejnë burrat tek ti për shembull? Unë e kam vënë re këtë…
-Hëmmm… e vështirë kjo (qesh). Më duhet ta mendoj. Duhen pyetur burrat, ata burra që ke vënë re ti. S'e di, s'e kuptoj. Unë nuk shquhem për ndonjë grua e bukur. Harmonia, mbase. Nuk e di. Nuk e di!
Pra ti nuk e di…?
-S'mund të them se burrat "bien telef" pas meje (qesh). Për ta jam grua e këndshme. Kur pi verë bëj dhe humor. Kaq.
Më ka ndodhur shpesh që unë të kam parë si protagoniste në tavolina miqsh. Kjo do të thotë se ti ke një prirje të natyrshme për protagonizëm?
-Unë s'e kam asnjëherë konceptin se jam femër para tyre, por shoqe. U jap mundësinë për t'u ndjerë të barabartë. Dhe miqtë e dinë këtë, u pëlqen shoqëria me mua.
Ka ndodhur ndonjëherë që të kanë keqkuptuar?
-Po. Edhe ka ndodhur. Por mua nuk më shqetëson fare kjo gjë.
Si ke reaguar ndaj keqkuptimeve të tilla?
-Asgjë. Unë jam tip i butë. Pastaj edhe adhurimi është pjesë e respektit. Nuk më shqetëson kjo gjë. Edhe sikur të këmbëngulin. I mirëkuptoj. Unë jap aq sa ç'kam për të dhënë, më tej është problemi i tyre, jo më imi.
Si arrin të gjesh të tillë bonsens?
-Jam e hapur: nuk jam "disponibël". Kaq. Shpjegime nuk jap.
Pra, ti nuk abuzon me lirinë tënde… siç shumëkush në vendin tënd mund të bënte?
-Jo, nuk jam kjo tip femre. Për ato që janë më vjen mirë, e kanë kuptuar më mirë shkurtësinë e jetës. Jam një e dashur klasike dhe nuk i shkoj kësaj kohe. Pastaj, nuk jam grua e lirë në këtë pikë. Jam grua familjare. Madje, shumë familjare.
Kjo shprehja jote "shumë familjare" po më kujton një batutë tënden ku unë kam qenë e pranishme. Dikush të ngacmoi duke të hedhur një fjalë në tavolinë dhe ti i the "jam shumë e martuar". Çfarë doje t'i thoje me këtë?
-S'e mbaj mend se në çfarë momenti. Idea ka qenë këtu: Jeta që unë bëj krijon një lloj keqkuptimi nga të tjerët. Më ka ndodhur edhe me ndonjë mik të më thonë "ti vetëm je, ç'të keqe ka" . Më është dashur t'i kundërpërgjigjem me pyetjen: "T'i bën seks çdo natë?" (qesh).
Pra, martesën nuk e lidh thjesht seksi sipas teje?
-Jo. Seksi është pjesë. Por s'është më i rëndësishmi.
Në romanin që sapo ke nxjerrë "Hiri" ka skena seksi të përshkruara në mënyrë shumë sublime. Si i ke ndërtuar?
Siç do t'i ndërtonte çdo shkrimtar. Pa u shqetësuar se të tjerë do ta mendonin si pjesë të rrëfyesit.
Në këtë roman dashuria duke se vihet në dilemë, gati-gati të krijohet përshtypja se ajo është vetë hiri që mbetet. Ti vetë beson në dashuri?
-Nuk e besoj shumë dashurinë. Unë e kam rrokur, e kam njohur, por kam përshtypjen se më shumë ka qenë autosugjestion, një dashuri më shumë e sajuar prej meje, sesa ka ekzistuar në të vërtetë. Por sigurisht, kam besuar se më kanë dashur, "të mitë" i kanë patur ato shenja, në mos... paskam qenë naive.
Ti si e përjeton dashurinë?
-Unë jam tip emocionant, natyrë që vuaj shumë. Prandaj dhe s'më pëlqejnë flirtet, s'dua të vuaj. Dhe s'më vjen keq që jam kështu.
Kjo do të thotë?
-Kjo do të thotë se kur dua-dua, dhe kur s'dua-s'dua.
Nëse do të ndodhte që ti të ushqeje me forcë një ndjesi iluzive dhe më vonë ta kuptoje këtë… si do e përjetoje?
-S'e di, ndoshta do përfundoja në çmendinë. Për fat e kam kuptuar se humbja, e ka vlejtur. Nuk kanë qenë edhe aq ngashnjyese... nuk më kanë shpënë në çmendinë.

Botuar në "Spektër", 2005
Intervistoi: Estela Ziu

Si vrapon Flutura për t'i arritur të gjitha? Koha, përkushtimi që u jep të tjerëve, sa është reduktuar vrapi i kotë i kafeneve, qëllimet e tua më ambicioze. Mënyra e veçantë e të jetuarit. Koha që të jep më shumë fryte në të shkruar, vetmia, tërheqia, ndenja larg turmës... miqtë, djali, e kaluara, dashuria tek ti.

Vrapoj? Ndoshta jeta që bëj quhet për të tjerët e tillë, një vrap. Gjithnjë në mendje më rri që nga fëmijëria, një fjalë e thënë nga s'di se kush: merri jetës atë çka mund t'i rrëmbesh. Një "rrëmbim" të tillë e kam justifikuar te vetja për shkak të asaj që unë duhet të bëj ndryshe. Letërsia është një gjë ndryshe, më duhet t'i përgjigjem asaj. Letërsia nuk është një ditë, një fundjavë, por është përditshmëri. E le, të la. Këtu më duket më nis ndonjëherë edhe keqkuptimi me të tjerët, ka ardhur një kohë në jetën time që jam e pakohë për këdo. Kafenetë tani i frekuentoj gjithnjë e më pak, dhe gjithnjë në rreth të mbyllur. Të qenët edhe botuese m'i shton ca më shumë përgjegjësinë para letërsisë, veçanërisht lexuesit shqiptar. Dikur më ndodhte që në shoqëri të gjerë, bëja edhe shoqëri por edhe mendoja. Tani vendosa të ndryshoj, më pak kafe dhe koha për t'u menduar të jetë vërtet e tillë.
Janë disa gjëra thelbësore që kanë ndryshuar tek unë, besoj në sensin e mirë. Duke e ndarë një pjesë të kohës sime me të huaj, jam bërë kalviniste. Këtë ndjenjë sinqeriteti e kam patur herët, por tani është ndryshe. Unë jam njeri transparent, nuk kam hije në vete. Jeta që bëj, pa asnjë lloj varësie, përsëris, pa asnjë lloj varësie, më ka edukuar të mos i druhem, t'i fshihem apo të bëj kinse para çfarëdo situate. Mënyra e jetës që bëj, që ju nxitoni ta quani të veçantë, është e vetmja që ma siguron vetminë për të cilën ka nevojë letërsia. Shkrimtari pa vetmi është i mallkuar, mua ndonjëherë më duket se gati më mbyt, por nuk do të doja zgjedhje tjetër. Unë shkruaj vetëm kur jam vetëm, madje vetëm kur jam me veten, se më ndodh që jam vetëm, por vetja ime ka mërguar prej meje. Kam miq aq sa duhet, por i kam të vërtetë. Nuk u shmangem, kam aq para sa për kafet me ta. Madje ata lidhen më shumë më të shkuarën time, unë jam shumë konservatore në miqësi. Kam miqësi shumë të vjetra, mbi njëzetvjeçare. E shkuara ime nuk ka shumë thyerje, veç atyre që m'i ka diktuar pasioni, ajo quhet punë, mbi të gjitha punë. Vij nga një familje e edukuar me ndjenjën e punës dhe të parët e tjetrit në sy. Miqtë e mi më të mirë janë prindërit e mi, me tim atë më pëlqen të pimë cigare bashkë, me time më flas për gjëra shumë intime, që nuk fliten gjithësisht me nënat. Ajo edukoi tek unë ndjenjën e pakënaqësisë, unë asnjëhërë nuk kam bërë aq sa mundem të bëj. S'di si arrihet kjo? Ajo asnjëherë nuk ma thotë, më thotë vetëm të vazhdoj. Im bir është pjesa e paqes, ndalesa, stacioni ku harroj gjithçka. Është gjëja më e rëndësishme në jetën time, pa praninë e tij do të isha një grua shumë e varfër, një grua për t'u mëshiruar. Mbase ai ishte edhe kuptimi i dashurisë sime, një dashuri që investohet, që merr përgjigje dhe zgjat sa jeta, madje më shumë. Një shkrimtar edhe kur nuk e ka duhet ta shpikë dashurinë, flas për dashurinë në kuptimin e zakonshë të kësaj fjale. Dashuria është e përkohshme, dyshimtare dhe e kërcënuar nga ndjenja e reciprocitetit. Një njeri duhet edhe i vdekur, edhe në ëndërr, edhe i largët. Dashuria e vërtetë nuk ka lidhje me prekjen. Në momentin që lidhet me të, ajo e humb sensin eterik të saj dhe bëhët tokësore. Tokësore do të thotë, e vdekshme.